Problem właściwości prokuratora – zasady właściwości organów prokuratury a zasady właściwości sądu. Właściwość miejscowa.
Z zasady indyferencji nie wynika bynajmniej, że w prokuraturze nie istnieje podział kompetencji w płaszczyźnie miejscowej i rzeczowej. Wszak jest on konieczny dla racjonalnej organizacji pracy. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury zawiera przepis, że „Właściwość prokuratora bez bliższego określenia oznacza ustalony wewnętrznym podziałem zadań zakres jego czynności w jednostce prokuratury, do której został powołany” (§2). Według wspomnianego Regulaminu, podziału czynności w jednostkach organizacyjnych prokuratury dokonują ich kierownicy. Określają oni zakres i rodzaj wykonywanych przez prokuratorów zadań i równocześnie wskazują czynności zastrzeżone dla siebie (§39). W zakresie szczegółowych zasad dotyczących wewnętrznej organizacji powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury Regulamin odsyła do zarządzenia w tej sprawie Ministra Sprawiedliwości w z dnia 17 lipca 2001 r.92. Zarządzenie to określa ramy właściwości rzeczowej jednostki prokuratury określonego szczebla poprzez możliwość utworzenia w nich odpowiednich wydziałów i określenie ich kompetencji. Wymienione w zarządzeniu wydziały mogą być utworzone, ale nie muszą. Ani Ustawa o prokuraturze ani Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek, nie nakładają na kierowników obowiązku utworzenia właśnie takich, a nie innych wydziałów. To rozwiązanie potwierdza regułę niepodzielności i jednolitości prokuratury, której jedną z konsekwencji jest właśnie pozostawienie decyzji o wewnętrznym podziale czynności prokuratorom kierującym poszczególnymi jednostkami organizacyjnymi. Jedynym obligatoryjnym wydziałem w każdej prokuraturze apelacyjnej jest Wydział lub Samodzielny Dział Budżetowo-Administracyjny dla załatwiania spraw związanych z wykonywaniem budżetu prokuratury apelacyjnej i podległych jej jednostek (§6 ust.20). Jednakże z możliwości utworzenia wymienionych w zarządzeniu wydziałów można wnioskować o właściwości rzeczowej poszczególnych jednostek organizacyjnych prokuratury. Potwierdza to § 9 ust.1 zarządzenia, który stwierdza, że nawet jeśli w prokuraturze apelacyjnej i okręgowej nie utworzono wydziałów lub utworzono tylko niektóre z nich, to zadania przewidziane dla wydziałów wykonywane są przez prokuratorów zatrudnionych na samodzielnych stanowiskach pracy lub w samodzielnych działach. Zatem zakres właściwości powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury pozostaje taki sam.
Prokuratura apelacyjna, zgodnie z zarządzeniem, zajmuje się następującymi sprawami:
1. Prowadzi nadzór instancyjny oraz służbowy nad postępowaniami przygotowawczymi prowadzonymi przez prokuratury okręgowe i rejonowe oraz zajmuje się sprawami udziału prokuratorów w postępowaniu przed sądem apelacyjnym w sprawach rozstrzyganych w toku postępowania przygotowawczego. Sprawami tymi zajmuje się Wydział Nadzoru nad Postępowaniem Przygotowawczym (§6, ust.1, pkt I).
2. Prowadzi śledztwa własne i nadzoruje śledztwa powierzone innym organom w sprawach przestępczości zorganizowanej, a zwłaszcza: nielegalnej produkcji i obrotu narkotykami; fałszowania i puszczania w obieg środków płatniczych; przemytu towarów o wysokiej akumulacji zysku; nielegalnego krajowego i międzynarodowego przemieszczania kapitału, w tym „prania” pieniędzy; obrotu kradzionymi samochodami; nielegalnego obrotu bronią i materiałami rozszczepialnymi; działań o charakterze terrorystycznym lub porachunkowym; łapownictwa. To Wydział do Spraw Przestępczości Zorganizowanej. Ponadto swoją właściwością obejmuje prowadzenie nadzoru służbowego i instancyjnego nad postępowaniami przygotowawczymi w wymienionych sprawach prowadzonych przez prokuratury okręgowe, a także udział prokuratorów w postępowaniu sądowym w tych sprawach rozstrzyganych w pierwszej instancji oraz w toku czynności sądowych w postępowaniu przygotowawczym (§6, ust. 1, pkt. II).
3. Prowadzi sprawy udziału prokuratorów w postępowaniu odwoławczym przed sądem apelacyjnym w sprawach karnych, cywilnych, ze stosunku pracy, ubezpieczeń społecznych i gospodarczych oraz udziału w postępowaniu przed Naczelnym Sądem Administracyjnym. Stanowią one kompetencję Wydziału Postępowania Sądowego. Zajmuje się on również nadzorem nad udziałem prokuratorów prokuratur okręgowych i rejonowych w postępowaniu przed sądem i innymi organami oraz prowadzi kartotekę orzecznictwa sądu apelacyjnego (§1, ust. 1 pkt. III).
4. W prokuraturze apelacyjnej może być utworzony też Wydział Organizacyjny zajmujący się sprawami organizacyjnymi i kadrowymi, przygotowywaniem posiedzeń zgromadzeń prokuratorów i kolegium prokuratury apelacyjnej; sprawami wizytacji i lustracji prokuratur okręgowych i rejonowych; szkolenia prokuratorów i aplikantów; działalności rzecznika dyscyplinarnego; sprawami statystyki i informatyki oraz skarg i wniosków (§6 ust. 1 pkt IV).
W odniesieniu do prokuratur okręgowych zarządzenie przewiduje możliwość utworzenia w nich analogicznych wydziałów jak w prokuraturach apelacyjnych, jednakże ich kompetencje wykazują pewne różnice wynikające z zasady hierarchicznego zorganizowania prokuratury. Zatem do kompetencji prokuratur okręgowych należą takie sprawy, jak:
1. Nadzór instancyjny, nadzór służbowy nad postępowaniami przygotowawczymi prowadzonymi w prokuraturach rejonowych; prowadzenie śledztw i występowanie w tych sprawach przed sądem I instancji; udział prokuratorów w posiedzeniach sądu w sprawach rozstrzyganych w toku postępowania przygotowawczego oraz obrót prawny z zagranicą – zajmuje się nimi Wydział Postępowania Przygotowawczego (§7 pkt. I).
2. Udział prokuratorów w postępowaniu przed sądem okręgowym w sprawach karnych, cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarczych oraz w sprawach o wykroczenia; nadzór nad udziałem prokuratorów prokuratur rejonowych w postępowaniu przed sądem; udział prokuratorów w postępowaniach administracyjnych i innych postępowaniach; udział prokuratorów przed sądem w postępowaniu wykonawczym i o ułaskawienie – to zakres działania Wydziału Postępowania Sądowego.
3. Sprawy organizacyjne, kadrowe i szkolenia; wizytacje i lustracje prokuratur rejonowych; skarg i wniosków; statystyki i informatyki, kontaktów z prasą i nadzoru nad biurowością i pracą sekretariatu leżą w kompetencji Wydziału Organizacyjnego.
Ponadto w prokuraturze okręgowej o znacznej liczbie prowadzonych śledztw może zostać utworzony Wydział Śledczy i Wydział do Spraw Przestępczości Zorganizowanej. Wydział Śledczy obejmuje zakresem swojego działania prowadzenie śledztw własnych i nadzorowanie śledztw powierzonych innym organom oraz udział w postępowaniu sądowym w tych sprawach rozstrzyganych w pierwszej instancji. Wydział do Spraw Przestępczości Zorganizowanej natomiast w swojej kompetencji ma prowadzenie śledztw własnych i nadzorowanie powierzonych innym organom w takich samych sprawach, jak analogiczny wydział w prokuraturze apelacyjnej, a także udział prokuratorów w postępowaniu sądowym w tych sprawach rozstrzyganych w pierwszej instancji oraz w toku czynności sądowych w postępowaniu przygotowawczym (§ 8).
W odniesieniu do prokuratury rejonowej zarządzenie nie zawiera szczegółowych rozwiązań dotyczących właściwości, bowiem zajmuje się ona wszystkimi innymi sprawami nie zastrzeżonymi do właściwości jednostek organizacyjnych wyższego szczebla. Jeśli chodzi o wewnętrzną organizację pracy w prokuraturach rejonowych, to mogą tu stanowiska pracy być łączone w działy lub sekcje według kryteriów rzeczowych lub terytorialnych (§13).
Z powyższego zestawienia czynności, poprzez które prokuratura wykonuje swoje ustawowe zadania, wyłaniają się zasady właściwości organów prokuratury. Wykazują one pewne podobieństwa do reguł ukształtowanych dla określenia właściwości sądów. Również w przypadku prokuratury możliwe jest wyróżnienie trzech rodzajów właściwości: rzeczowej, funkcjonalnej i miejscowej. Właściwość sądu to upoważnienie do dokonywania określonych czynności procesowych, upoważnienie to jest zarazem obowiązkiem sądu93.
Właściwością rzeczową w odniesieniu do sądu jest upoważnienie do całościowego rozpoznania sprawy w pierwszej instancji94. K.p.k. w art. 24 przekazuje sądowi rejonowemu do rozpoznania w pierwszej instancji wszystkie sprawy, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu. Sąd okręgowy natomiast rozpatruje w pierwszej instancji sprawy o zbrodnie określone w Kodeksie karnym oraz w ustawach szczególnych, występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okręgowego oraz o przestępstwa enumeratywnie wymienione w art. 25 § 1 pkt 2 k.p.k.
W przypadku prokuratury w praktyce stosuje się posiłkowo kryteria właściwości sądów, ponieważ funkcjonalne powiązanie między sądami a prokuraturą uzasadnia organizacyjną równoległość obydwu pionów w tym sensie, że poszczególnym jednostkom sądowym odpowiadają na tym samym szczeblu hierarchicznym jednostki prokuratury. Zatem określona prokuratura rejonowa załatwia w zasadzie te sprawy, które w stadium jurysdykcyjnym należą do właściwości odpowiedniego sądu rejonowego95. Jest to jednak wewnętrzna sprawa samej prokuratury, wobec czego k.p.k. nie wspomina w ogóle o właściwości jej organów. Można jedynie dopatrywać się pewnych zależności w przepisach k.p.k. precyzujących sytuacje, w których prowadzi się dochodzenie, a w których kodeks wymaga śledztwa i regulacjach dotyczących właściwości odpowiednich jednostek prokuratury. Zgodnie z art. 309 k.p.k. śledztwo prowadzi się w sprawach o zbrodnie, występki wymienione w § 2 pkt 2, inne występki, jeżeli ustawa zastrzega je do właściwości sądu okręgowego oraz sprawy, w których podejrzanym jest funkcjonariusz Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej lub finansowych organów dochodzenia, a także o inne występki, jeśli prokurator tak postanowi ze względu na wagę lub zawiłość sprawy. Według zarządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie wewnętrznej organizacji powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury prowadzenie śledztw oraz występowanie w tych sprawach przed sądem pierwszej instancji leży w kompetencji prokuratur okręgowych (§ 7 pkt I-3). Zatem zakres właściwości prokuratury okręgowej jest co prawda szerszy, niż sądu okręgowego, ale w istotnej części się z nim pokrywa.
Warto jednakże w tym miejscu wspomnieć, że nowela k.p.k. z 10 stycznia 2003 r. wprowadziła pewne zmiany. Właściwość sądów okręgowych została jedynie poszerzona o kilka nowych typów przestępstw96. Natomiast istotnie zmieniona została forma przepisów dotyczących śledztwa i dochodzenia. Dotychczas k.p.k. stwierdzał, że dochodzenie prowadzi się w sprawach, w których nie ma obowiązku prowadzenia śledztwa (art. 310 § 1), a przypadki, w których należy przeprowadzić śledztwo były wymienione we wspomnianym wyżej art. 309. Nowela przyjęła konstrukcję odmienną, odwrotną i uzupełniła art. 309 k.p.k. regułą, że śledztwo prowadzi się w sprawach o te występki, w których nie prowadzi się dochodzenia – zostały one wymienione w nowym art. 325a97. Natomiast usunięto dotychczasowy zapis art. 309 §1 pkt 2, że śledztwo prowadzi się w sprawach o występki, jeżeli ustawa zastrzega je do właściwości sądu okręgowego98, a w jego miejsce wprowadzono regułę, zgodnie z którą dochodzenie prowadzi się w sprawach należących do właściwości sądu rejonowego (nowy art. 325b)99. Dochodzenie zostało zarezerwowane dla spraw prostych i szybkich do załatwienia, bowiem w sprawach tych obligatoryjnie stosuje się przepisy o postępowaniu uproszczonym100. Nadal aktualne pozostaje więc przyporządkowanie prokuraturom okręgowym spraw właściwych sądom tego szczebla, co w dużej mierze pokrywa się również z podziałem na sprawy „dochodzeniowe’ i „śledcze”. Zmianie uległa jedynie metoda sformułowania przepisów. Jednakże z treści § 82 Regulaminu wynika, że jeśli w sprawie wszczęto śledztwo, to prowadzi się je już w stosunku do wszystkich czynów ujawnionych w jego przebiegu. Zatem faktyczny zakres właściwości prokuratury okręgowej jest znacznie szerszy, niż można byłoby wnioskować pośrednio jedynie z omówionych wyżej przepisów k.p.k. oraz zarządzenia Ministra Sprawiedliwości.
Do właściwości rzeczowej prokuratury odnoszą się jeszcze przepisy rozproszone po dwóch aktach prawnych. Pierwszym jest zarządzenie Ministra Sprawiedliwości, zgodnie z którym prokuratura apelacyjna, a okręgowa, gdy liczba prowadzonych w niej śledztw jest znaczna, obejmuje zakresem swojego działania sprawy przestępczości zorganizowanej (§ 6 ust.1 pkt II i § 7 pkt II). Konstrukcja przepisów o kompetencji Wydziału do Spraw Przestępczości Zorganizowanej prokuratury apelacyjnej wykazuje podobieństwo do przepisów k.p.k. precyzujących właściwość sądów okręgowych przez wymienienie spraw, w których orzekają w pierwszej instancji (art. 25 k.p.k.). Drugim aktem prawnym jest rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie utworzenia prokuratur apelacyjnych, okręgowych i rejonowych (...) z dnia 1 czerwca 2001 r.101, zawierające regulacje, iż w sprawach o przestępstwa przeciwko publicznemu obrotowi papierami wartościowymi właściwa jest Prokuratura Okręgowa w Warszawie - V Wydział Śledczy, niezależnie od miejsca popełnienia tych przestępstw (§7).
Właściwość funkcjonalna to, w odróżnieniu od właściwości rzeczowej, upoważnienie sądu do niecałościowego rozpoznania sprawy. Chodzi tu zatem o wszelkie czynności nie będące całościowym rozpoznaniem sprawy102, a więc uprawnienia organu do dokonania określonej czynności lub ich zespołu, które nie polega jednak na kompleksowym załatwieniu sprawy w pierwszej instancji w zakresie odpowiedzialności prawnej za czyn103. Właściwość funkcjonalną sądu okręgowego precyzuje np. art. 25 § 2 k.p.k. stwierdzający, że sąd ten rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie rejonowym. Inne przykłady to: kompetencja sądu rejonowego do stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, rozpoznawanie apelacji od wyroków sądów okręgowych przez sąd apelacyjny (art.26 k.p.k.), czy stwierdzanie przez ten sąd nieważności z mocy samego prawa (art. 102 § 2 k.p.k.104.). W drodze analogii można też w odniesieniu do prokuratury wyodrębnić właściwość funkcjonalną jej poszczególnych jednostek organizacyjnych. Tak będzie w przypadku nadzoru instancyjnego i służbowego, co stanowi konsekwencję hierarchicznej budowy prokuratury. Na przykład, do kompetencji prokuratury apelacyjnej należy nadzór służbowy nad postępowaniem prowadzonym przez prokuratury okręgowe i rejonowe (§6 ust. 1 pkt I-2), natomiast nadzór ten nad postępowaniami prowadzonymi przez prokuratury rejonowe wykonuje prokuratura okręgowa (§7 pkt –2).
Właściwość miejscowa jest upoważnieniem do przeprowadzenia czynności procesowych ze względu na miejsce zdarzenia, które dało podstawę do dokonania tych czynności105. W odniesieniu do sądów przy określaniu właściwości miejscowej obowiązują trzy reguły. Podstawową jest reguła wyrażona w art. 31 § 1 k.p.k., według której miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w okręgu którego popełniono przestępstwo. O forum delicti commissi rozstrzyga prawo karne materialne. Regułę pomocniczą formułuje art. 32 § 1 k.p.k. stwierdzający, że jeśli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, to właściwym będzie sąd, w okręgu którego ujawniono przestępstwo (forum manifestatonis), ujęto oskarżonego (forum deprehesionis) lub oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał (forum domicilii) – zależnie od tego, w którym z tych sądów najpierw wszczęto postępowanie. Reguła ta ma zastosowanie także, gdy przestępstwo popełniono za granicą (art. 32 § 2 k.p.k.). Jeżeli właściwości miejscowej sądu nie można ustalić za pomocą tych reguł, to sprawę rozpozna sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście gminy Warszawa Centrum ( art. 32 §3 k.p.k., po wejściu w życie noweli k.p.k. z 10 stycznia 2003 r. – sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy106).
W przypadku prokuratury, zgodnie z art. 17 ust. 5 Ustawy o prokuraturze, powszechne jednostki prokuratury tworzy, znosi, ustala ich siedziby i obszary właściwości Minister Sprawiedliwości na mocy rozporządzenia. Do właściwości miejscowej prokuratury odnoszą się także przepisy § 83–85 i § 87-89 Regulaminu107. Natomiast k.p.k. nie precyzuje w ogóle tej kwestii. Rozporządzenie w sprawie utworzenia prokuratur apelacyjnych, okręgowych i rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszaru właściwości z dnia 1 czerwca 2001 r.108 jest skonstruowane analogicznie do rozporządzenia z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości. Z porównania tych aktów prawnych wynika, że właściwość miejscowa sądów i powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury pokrywa się. Stanowi to konsekwencję funkcjonalnego powiązania organów prokuratury z sądownictwem. Ponadto podobnie, jak k.p.k. zawiera przepisy zezwalające na zmianę właściwości sądów w następstwie łączności spraw karnych, postulatu oszczędności procesu i delegacji, tak i Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury zezwala w określonych sytuacjach na zmianę jednostki organizacyjnej prokuratury. Dzieje się tak właśnie w przypadku łączności spraw – Regulamin stanowi w § 83, że jednym postępowaniem przygotowawczym należy obejmować wszystkie czyny pozostające w związku podmiotowym lub przedmiotowym z czynem będącym podstawą jego wszczęcia. Uszczegółowieniem tej zasady jest przepis § 84 ust. 1 stwierdzający, że w razie równoczesnego prowadzenia śledztwa i dochodzenia, materiały dochodzenia dołącza się do akt śledztwa, niezależnie od daty wszczęcia postępowania; jednakże do sprawy, w której zastosowano tymczasowe aresztowanie, dołącza się akta innych spraw. Również postulat oszczędności procesu znajduje odbicie w działalności prokuratury109 – dla uproszczenia lub przyspieszenia postępowania przygotowawczego wyłącza się do odrębnego postępowania część materiałów dotyczących niektórych osób lub czynów (§ 85). Delegacja właściwości natomiast przysługuje kierownikowi prokuratury nadrzędnej. Może on w szczególnie uzasadnionych przypadkach przekazać podległej jednostce organizacyjnej do prowadzenia lub nadzorowania sprawę z wyłączeniem zasad wynikających z przepisów właściwości miejscowej prokuratury (§ 89 ust. 4).
Szczególną właściwość miejscową prokuratury Regulamin przewiduje dla spraw o kradzieże w transporcie lądowym, wodnym i powietrznym oraz o przestępstwa dokonane na szkodę pasażerów korzystających z tego transportu. Otóż w tych sprawach, jeśli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, właściwym do prowadzenia bądź nadzorowania postępowania przygotowawczego jest prokurator, w którego okręgu działania przestępstwo zostało stwierdzone. Natomiast, gdy niemożliwe jest określenie miejsca stwierdzenia (ujawnienia) takiego przestępstwa, to właściwym jest prokurator, który przyjął lub w którego okręgu przyjęto zawiadomienie o przestępstwie (§ 89 ust. 2 i 3). Unormowania te wyraźnie nawiązują do omówionych wyżej reguł ustalania właściwości miejscowej sądu. Także w sprawach o przestępstwo określone w art. 209 k.k. zgodnie z § 88 Regulaminu postępowanie prowadzi się wyjątkowo w okręgu, w którym zamieszkuje pokrzywdzony.
Charakterystyczne jest dla przepisów o właściwości prokuratury, iż jedynie przy precyzowaniu jej właściwości miejscowej w Regulaminie sformułowany jest obowiązek prokuratora, który został zawiadomiony o dokonanym przestępstwie, co do którego nie jest właściwy miejscowo, do przekazania sprawy według właściwości. Przy czym prokurator taki zobowiązany jest również do zapewnienia bezzwłocznego dokonania czynności niezbędnych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa (§ 89 ust. 1). Można zatem wysunąć wniosek, że prokurator, podobnie jak sąd, obowiązany jest badać swoją właściwość miejscową z urzędu. Z drugiej strony mało istotną wagę przepisów o właściwości miejscowej prokuratury podkreśla § 89 ust. 2 Regulaminu poprzez stwierdzenie, że decyzja o przekazaniu sprawy według właściwości miejscowej innej prokuratury nie wymaga formy postanowienia i nie podlega zaskarżeniu.
Spór o właściwość sądu między sądami równorzędnymi zgodnie z k.p.k. rozstrzyga ostatecznie sąd wyższego rzędu nad sądem, który pierwszy wszczął spór (art. 38 k.p.k.). W przypadku prokuratury jest analogicznie - spór o właściwość miejscową między jednostkami równorzędnymi rozstrzyga kierownik prokuratury nadrzędnej nad prokuraturą, która decyzję o przekazaniu jej sprawy uznała za nietrafną i wystąpiła o rozstrzygnięcie sporu (§ 89 ust. 3 Regulaminu).
Nieco zamieszania w określaniu właściwości miejscowej prokuratury wprowadzają pkt 1 i 2 § 89 Regulaminu, według których właściwość miejscową określają: rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 lutego 1991 r. w sprawie utworzenie oraz ustalenia siedzib i terytorialnego zakresu działania prokuratur wojewódzkich i rejonowych110 oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 czerwca 1993 r. w sprawie utworzenia prokuratur apelacyjnych w Warszawie, Białymstoku, Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Rzeszowie i Wrocławiu oraz ustalenia ich siedzib i terytorialnego zakresu działania111, Rzecz w tym, że obydwa wymienione rozporządzenia utraciły moc obowiązującą w dniu 1 stycznia 1999 r., a mimo to Regulamin w tym miejscu nie został uaktualniony, co stworzyło pewną niejasność i swoistą pułapkę.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.